Człowiek może służyć czemuś, nigdy komuś – wspomnienie o Marii Dąbrowskiej

Jedna z najważniejszych polskich powieściopisarek minionego stulecia. Autorka tetralogii „Noce i dnie”, w której w oparciu o losy rodziny Niechciców nakreślona została panorama losów polskiej inteligencji z okresu od powstania styczniowego do odzyskania niepodległości. Zarazem także eseistka i tłumaczka literatury duńskiej, angielskiej i rosyjskiej. Dziś, ponad pół wieku po śmierci autorki, jej dzieła cieszą się wśród Polaków niesłabnącym zainteresowaniem.

Dzieciństwo i edukacja

Maria Dąbrowska przyszła na świat 6 października 1889 w Russowie, niewielkiej wiosce leżącej obecnie w powiecie kaliskim. Jej ojcem był zubożały szlachcic, Józef Szumski, weteran powstania styczniowego, a matką Ludomira z Gałczyńskich. Była jednym z ich pięciorga dzieci, ale jako jedyna spośród nich odebrała staranne wykształcenie. Dzieciństwo spędziła w dworku w Russowie, obecnie pełniącym funkcję Oddziału Liteackiego Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej. Następnie zdała maturę na prywatnej pensji w Warszawie, zaś w roku 1907 rozpoczęła swoją edukację akademicką. Trafiła na uniwersytety w Brukseli i Lozannie, odbierając wykształcenie przyrodnicze, ekonomiczne i socjologiczne. Związała się tam także z Filorecją – niepodległościową organizacją skupiającą w swoich szeregach polską młodzież.

Do kraju powróciła w 1910 roku, osiedlając się w Kaliszu i znajdując zatrudnienie jako nauczycielka geografii. Jeszcze tego samego roku odnotowała swój publicystyczny debiut, pisząc na łamach Gazety Kaliskiej oraz Zarania. W 1911 wyszła za mąż za Mariana Dąbrowskiego, działacza socjalistycznego zaprzyjaźnionego z Józefem Piłsudskim. Dąbrowska w dużej mierze podzielała poglądy swojego małżonka. Jeszcze podczas studiów była entuzjastką idei spółdzielczości zaproponowanej przez Edwarda Abramowskiego, którego program wywodził się z tradycji socjalizmu utopijnego. Niezależnie od utopijności idei, jakie stały u podstaw jej światopoglądu, trzeba zauważyć, że zaważyły one znacznie na późniejszej działalności i twórczości Dąbrowskiej. Reprezentując lewicowe poglądy, nigdy jednak nie przestała być polską patriotką, czego świadectwa wielokrotnie znaleźć można w jej życiorysie.

Początki twórczości

Swoje pierwsze opowiadanie –  We Francji… ziemi cudzej – opublikowała na łamach Echa Literacko-Artystycznego. Wkrótce potem wybuchła pierwsza wojna światowa. Dąbrowska związała się wówczas z ruchem ludowym i chłopskim, publikując artykuły w takich czasopismach jak Chłopska Sprawa czy Polska ludowa, a na rok przed długo wyczekiwanym odrodzeniem Polski, przeniosła się wraz z mężem do Warszawy i przez sześć lat, aż do 1924 roku pracowała w Ministerstwie Rolnictwa.

Pełniąc funkcję urzędniczki nie przestawała rozwijać pisarskiego talentu.  W 1918 opublikowała zbiór opowiadań Dzieci Ojczyzny, a cztery lata później – Gałąź czereśni. Przeszły one jednak bez większego echa. Nie da się tego powiedzieć natomiast o zbiorze Uśmiech dzieciństwa, opublikowanym w 1923 roku, który prędko zyskał sobie sympatię krytyki. Nie inaczej było z dziełem Ludzie stamtąd. Przyniosło one autorce ogromną popularność, a nie bez znaczenia była entuzjastyczna recenzja w Wiadomościach Literakich, sporządzona przez Jarosława Iwaszkiewicza. Niestety, miesiąc po wydaniu dzieła małżonek Dąbrowskiej, Marian, zmarł niespodziewanie, mając zaledwie 43 lata.

Niedługo po śmierci małżonka, Dąbrowska nawiązała znajomość ze Stanisławem Stempowskim i szybko się w nim zakochała. Stempowski był bardzo wpływową osobą. Trudnił się bibliotekarstwem, a wywodził się z ziemiaństwa. Przyjaźnił się z Józefem Piłsudskim, ale także Stefanem Żeromskim, a wsławił się między innymi współtworzeniem polskiego międzywojennego wolnomularstwa. Stempowski nie mógł jednak poślubić Dąbrowskiej, gdyż nadal miał żonę. Żył więc z pisarką w konkubinacie, wielokrotnie ją wspierając – dzięki niemu Dąbrowska znalazła się w elicie intelektualnej międzywojennej Polski. Wielokrotnie także pomagał jej przy pracach nad kolejnymi dziełami literackimi.

Krótko po tym, jak związała się ze Stempowskim, Maria Dąbrowska napisała kilka utworów o tematyce społecznej i patriotycznej. Były wśród nich między innymi wydane w 1927 roku Marcin Kozera oraz Przyjaźń. Dwa lata później spod jej pióra ukazała się relacja z podróży do krajów bałtyckich U północnych sąsiadów, a z czasem Dąbrowska zajęła się tłumaczeniem dzieł autorów z Anglii, Danii i Rosji. Nie przestawała jednocześnie pisać publicystyki, choć wśród poszczególnych artykułów dominowały te związane z promowaniem idei spółdzielczości.

Noce i dnie

Na najważniejsze dzieło Dąbrowskiej, stanowiące najważniejszą pozycję w jej pisarskim dorobku, czytelnicy musieli poczekać do lat trzydziestych. Noce i dnie, bo o nim mowa, jest tetralogią. Pierwsze dwa tomy – Bogumił i Barbara oraz Wieczne zmartwienie wydane zostały w 1932 roku. Tom trzeci, Miłość, trafił do czytelników rok później, natomiast Wiatr w oczy, który kończył cykl, wydano w 1934 roku.

Akcja Nocy i dni toczy się w Kalińcu, którego rzeczywistym pierwowzorem był Kalisz, w którym pisarka była związana przez długi czas. Powieść przedstawia historię kilku pokoleń rodziny Niechciców, w latach od powstania styczniowego (1863) do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku. Dzieło porusza liczne problemy natury społecznej, historycznej, egzystencjalnej i filozoficznej. Z jednej strony stanowi wartościową panoramę polskiej inteligencji schyłku XIX i początku XX stulecia, z drugiej natomiast – może być postrzegane jako studium charakterów poszczególnych bohaterów, przede wszystkim zaś małżeństwa Niechciców, w których krytycy często dostrzegają podobieństwo do rodziców pisarki. Nikt dziś natomiast nie kwestionuje faktu, iż to właśnie Noce i dnie pozwoliły Dąbrowskiej zająć ważne miejsce w dziejach rodzimej literatury. Powieść od początku bowiem cieszyła się uznaniem zarówno czytelników, jak i autorytetów z literatury i nie tylko – pozytywnie wypowiadali się o niej między innymi poeta Julian Przyboś, czy filozof Władysław Tatarkiewicz.

W 1935 Polska Akademia Literatury przyznała Dąbrowskiej Złotego Wawrzyńca, jednak autorka odmówiła przyjęcia wyróżnienia, protestując tym samym przeciwko ograniczaniu swobód obywatelskich przez sanacyjne władze. Kiedy cztery lata później wybuchła II Wojna Światowa, pisarka od grudnia 1939 do czerwca 1940 przebywała we Lwowie, a następnie aż niemal cały czas w stolicy, aż do wybuchu Powstania Warszawskiego. Dąbrowska wzięła w nim udział, a wydarzenia, jakich była w jego trakcie świadkiem, kilkakrotnie dały jej inspirację w późniejszej pracy literackiej. Warto także odnotować, iż pisarka jeszcze przed wybuchem powstania aktywnie działała w podziemnych działaniach na rzecz szerzenia polskiej kultury i oświaty. Po jego upadku natomiast wraz z przyjaciółmi znalazła schronienie w Dąbrowie Zduńskiej nieopodal Łowicza.

Dąbrowska wobec komunizmu

W 1952 zmarł Stanisław Stempowski. Dąbrowska postanowiła wówczas zamieszkać z przyjaciółką, Anną Kowalską – również wdową, z którą zaprzyjaźniła się podczas wojny. Początkowo wiodły ze sobą spokojny żywot, lecz z czasem coraz częściej dochodziło między nimi do nieporozumień. Lata powojenne były jednak dla Dąbrowskiej szczególnie trudne nie tylko ze względu na problemy natury prywatnej, ale także z powodu sytuacji, w jakiej znalazła się Polska. Pisarka bardzo krytycznie odnosiła się do nowego ustroju, krytykując zarówno represje polityczne spadające na ludzi o patriotycznej przeszłości i niezależnych od władz poglądach. Z niepokojem obserwowała także postępującą sowietyzację Polski i jej stopniowe uzależnianie od ZSRR. Mimo to, kilkakrotnie zgadzała się na udział w oficjalnych państwowych uroczystościach i przyjmowała odznaczenia państwowe (Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski – w 1954 roku, Order Sztandaru Pracy I klasy – 1959), była też pod wrażeniem reformy rolnej, przeprowadzonej w kraju krótko po zakończeniu wojny. Zarazem w swoich Dziennikach ostro krytykowała tę część inteligencji oraz środowiska pisarskiego, która po zaprowadzeniu w Polsce komunizmu wykazała się jawnym oportunizmem wobec władzy i nowej sytuacji.

Pewne jest natomiast, że pierwsze lata nowego ustroju, zwłaszcza te przed odwilżą stalinowską, stanowiły trudny okres w twórczości pisarki. Pierwszym znaczącym dziełem wydanym po 1945 roku, był wydany w 1955 roku zbiór opowiadań pod tytułem Gwiazda zaranna, będący owocem jej wojennych przeżyć. Rok później opublikowała Myśli o sprawach i ludziach, w którym zawarła artykuły poświęcone twórczości rozmaitych poetów i pisarzy. W przeważającej mierze byli to autorzy polscy. W 1957 roku Dąbrowska przyjęła tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1959 spod jej pióra wyszło kolejne ważne dzieło – Szkice o Conradzie.

W ostatnich latach życia Maria Dąbrowska także nie odrywała się od pisania. Spotykały ją także liczne honory, zwłaszcza ze strony władz Kalisza. W 1960 roku uzyskała tytuł honorowego obywatela miasta, a dwa lata później nowobudowaną dzielnicę miasta nazwano „Kalińcem”, co było ukłonem w stronę twórczości autorki. Nie przestawała także Dąbrowska pisać swoich Dzienników – które rozpoczęła sporządzać już w 1914 roku. Ich wnikliwa lektura pozwala nie tylko nakreślić autoportret pisarki, ale też zawiera wartościowe wspomnienia zwłaszcza z lat stalinowskich, wśród których na szczególną uwagę zasługuje opis przyjęcia wydanego przez Bolesława Bieruta. Przez wiele lat ponadto Dąbrowska pisała inną powieść, nawiązującą charakterem do Nocy i dni, mającą charakteryzować polską inteligencję w okresie międzywojennym i podczas II Wojny Światowej. Śmierć autorki sprawiła, że powieść nie została nigdy dokończona, tym niemniej, opublikowano ją w 1970 pod tytułem Przygody człowieka myślącego. Wśród zawartych w niej treści, osobliwie wartościowe przekazane są w rozdziale Dokonało się!, w którym Dąbrowska przedstawia czytelnikowi powstanie warszawskie widziane oczyma świadka i uczestnika.

Maria Dąbrowska zmarła 19 maja 1965 roku w Warszawie, pozostawiając po sobie bogaty literacki dorobek, także ten, którego nie zdążyła wydać za swojego życia, a w czym później wielokrotnie ją wyręczano. Najważniejszym jej dziełem są niewątpliwie Noce i dnie, jednak zainteresowanie twórczością Dąbrowskiej nie słabnie, mimo, iż od jej śmierci minęło już niemal pół wieku. Najlepiej świadczą o tym liczne wznowienia i opracowania jej twórczości ,co rusz pojawiające się na księgarskim rynku, z zainteresowaniem badane i wyczekiwane przez sympatyków rodzimej literatury.